काठमाडौं । वैदिक सनातन परम्पराअनुसार नेपालमा माघ महिनालाई विशेष महत्व दिइन्छ । जहाँ चन्द्रमासको आधारमा पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म पूजा आराधना गरिन्छ। यस अवधिमा विभिन्न शक्तिपीठहरूमा पूजा गर्ने परम्परा चलिआएको छ । जसको आधार सतीदेवीको अङ्ग पतनपछि देवीदेवता यहाँ बास गर्ने विश्वासमा रहेको छ। आजदेखि वैदिक सनातन धर्मावलम्बीले स्वस्थानी व्रत र माघ स्नानको अनुष्ठान सुरु गरेका छन्।

विशेषतः यो व्रत प्रायः महिलाहरूले बस्ने गर्छन्। अमेरिकामा विद्यावारिधि गरेर शोध गर्ने जेसिका भेन्तिन बिर्केनहोल्जले यो परम्परा दक्षिण एसियाका अन्य देशहरूमा नभेटिएको कुरा बताइन्। जेसिका हाल इलिनोय विश्वविद्यालयमा धर्म विषयका उपप्राध्यापकको रूपमा कार्यरत छिन्।

पौष शुक्ल पूर्णिमादेखि माघ शुक्ल पूर्णिमासम्म एक महिनासम्म स्वस्थानी व्रत र माघ स्नान गरिन्छ। व्रतको प्रारम्भ पौष शुक्ल चतुर्दशीको दिन हात गोडाका नङ काटेर स्नान गरी शुद्ध वस्त्र धारण गरिन्छ। प्रत्येक दिन माघ स्नान गरेपछि महादेवको पूजा आराधना गरिन्छ र साँझको समयमा स्वस्थानी व्रत कथा वाचन गर्ने परम्परा छ।

एक महिने व्रत सम्पन्न भएपछि माघ शुक्ल पूर्णिमाका दिन विशेष पूजाका साथ १०८ सुपारी, १०८ पान, १०८ रोटी, १०८ अक्षता र अन्य पूजन सामग्री अर्पण गरी भगवतीसँग व्रतको पूर्णता र कामनाको पूर्ति कामना गरिन्छ। यस व्रतको मुख्य उद्देश्य भनेको स्वस्थानी देवीको पूजा गर्नु हो।

स्वस्थानी पूजा र व्रतलाई ध्यान र आत्मिक अभ्याससँग जोडिएको मानिन्छ, जहाँ आफ्नो आत्मामा सम्पर्कको अभ्यास गर्नुलाई स्वस्थानी भनिएको विश्वास छ। स्कन्द पुराणमा सुवर्ण वर्णकी, त्रिनेत्रधारी, प्रसन्न मुद्रा र चार हात भएको देवीलाई स्वस्थानी देवीका रूपमा वर्णन गरिएको छ।

सत्ययुगमा हिमालय पर्वतकी पार्वतीले महादेवलाई पतिको रूपमा पाउन स्वस्थानी व्रत गरेको कथा प्रसिद्ध छ। साथै यो व्रतले बिछोडिएका जोडीहरूको पुनर्मिलन र रोगव्याधिको निवारणको विश्वास पनि समेटिएको छ।

साँखुमा शालीनदी मेला सुरु

यस अवसरमा उपत्यकाको उत्तर पूर्वी भेगमा स्थित साँखुको शालीनदीमा माघ स्नान र माधवनारायण मेला पनि सुरु भएको छ। माघ महिनामा यहाँ स्नान गरी माधवनारायणको दर्शन गर्नाले पाप नष्ट गरी पुण्य प्राप्त हुन्छ भन्ने धार्मिक विश्वास छ। यहाँ हरेक वर्ष लाखौँ भक्तजन आउने परम्परा छ र मेला व्यवस्थापन समितिले यस वर्षको मेलाको तयारी पूरा गरेको जनाएको छ।

इतिहासकार प्रकाश श्रेष्ठका अनुसार शालीनदी मेला साँखुको ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्व रहेको छ ।